در گوسفندداری، اصطلاح “قصر” به میش‌هایی اطلاق می‌شود که با وجود نشان دادن علائم فحلی و انجام جفت‌گیری موفق، بارور نمی‌شوند. این معضل که یکی از چالش‌های اصلی دامداران محسوب‌ می‌شود، سالانه خسارات اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد.

عوامل متعددی در بروز پدیده قصر نقش دارند که مهم‌ترین آنها شامل مشکلات تغذیه‌ای مانند کمبود انرژی، پروتئین و مواد معدنی است. کمبود عناصری مانند سلنیوم، مس و ید به‌ویژه می‌تواند تأثیر مخربی بر باروری داشته باشد. از سوی دیگر، عوامل عفونی مانند بیماری‌های منتقله از راه جفت‌گیری یا عفونت‌های رحمی پس از زایمان نیز از دلایل شایع قصر محسوب می‌شوند.

ناباروری در گوسفندان و در نهایت قسر شدن می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که به پنج دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

1. عوامل محیطی

الف) فصل و طول روز (فوتوپریود)

گوسفندان در مناطق معتدل به تغییرات طول روز حساس هستند. در بهار و تابستان که روزها بلندتر است، این حیوانات وارد فاز غیرتولیدمثلی می‌شوند. با کوتاه شدن تدریجی روزها در فصل پاییز، چرخه فحلی در گوسفندان فعال می‌گردد. بیشترین فعالیت تولیدمثلی در گله‌های گوسفندی معمولاً بین ماه‌های سپتامبر تا ژانویه مشاهده می‌شود که همزمان با کاهش تدریجی مدت روشنایی روز است.

ب) ناهنجاری‌های تغذیه‌ای

مسائل تغذیه‌ای از مهم‌ترین عوامل محیطی تأثیرگذار بر باروری گوسفندان محسوب می‌شوند. سمیت گیاهی یکی از این موارد است؛ مصرف گیاهان آلوده به قارچ‌های تولیدکننده آلکالوئیدهای ارگوت مانند Netyphodium coenophialum می‌تواند موجب اختلال در عملکرد تولیدمثلی شود. همچنین، گیاهان استروژن‌زا نظیر انواع شبدر (زیرزمینی و سفید) با ایجاد اختلال در تعادل هورمونی، منجر به بروز مشکلاتی مانند ناباروری، بینظمی در چرخه‌های فحلی و مرگ جنین در مراحل اولیه آبستنی می‌گردند. از سوی دیگر، کمبود دریافت انرژی، مواد معدنی ضروری و ویتامین‌ها نیز می‌تواند عوارضی همچون ضعف عمومی بدن، تخمک‌گذاری نامنظم، تأخیر در بلوغ جنسی و بینظمی در سیکل‌های فحلی را به دنبال داشته باشد.

ج) استرس گرمایی

استرس ناشی از گرمای محیط از دیگر عوامل محیطی مؤثر بر باروری گوسفندان است. این شرایط نه تنها موجب کاهش راندمان تولیدمثلی می‌شود، بلکه می‌تواند منجر به افزایش نرخ مرگ‌ومیر جنین نیز گردد. از علائم بالینی استرس گرمایی می‌توان به افزایش قابل توجه تعداد تنفس، بالا رفتن ضربان قلب و نشانه‌های کم‌آبی اشاره کرد. برای مقابله با این مشکل، راهکارهای عملی شامل خنک‌کردن سریع دام‌ها با استفاده از آب سرد یا کمپرس یخ، انتقال حیوانات به محل‌های سایه‌دار و در موارد شدید، تزریق مایعات به صورت داخل وریدی توصیه می‌شود. این اقدامات می‌تواند به تعدیل دمای بدن دام و بازگشت آن به شرایط طبیعی کمک شایانی نماید.

2. ناهنجاری‌های ساختاری

ناهنجاری‌های ساختاری دستگاه تناسلی اگرچه در گوسفندان شیوع کمی دارند، ولی می‌توانند تأثیرات قابل توجهی بر کاهش باروری گله داشته باشند. یکی از این ناهنجاری‌ها، وضعیت فریمارتین است که با وجود نرخ وقوع پایین (۱.۱ تا ۲.۳ درصد)، به ویژه در دوقلوهای نر-ماده مشاهده می‌شود. این حالت منجر به ایجاد ناهنجاری در دستگاه تناسلی میش‌ها می‌گردد. مورد دیگر، بیناجنسیتی است که در آن حیوان دارای خصوصیات هر دو جنس بوده و عمدتاً به شکل نرهای شبه‌هرمافرودیت ظاهر می‌شوند. این دسته از دام‌ها ممکن است رفتارهای جنسی دوگانه از خود نشان دهند.

از دیگر مشکلات ساختاری می‌توان به انسداد لوله‌های تخم‌بر و هیدروسالپینکس اشاره کرد که می‌تواند منجر به ناباروری و حتی عقیمی در گوسفندان شود. این عارضه ممکن است ناشی از عفونت‌های قبلی یا نقص‌های مادرزادی باشد و در برخی موارد خاص با انجام جراحی قابل درمان است. واژینیت یا التهاب واژن نیز از دیگر مشکلاتی است که هم در میش‌های زایا و هم غیرزایا ممکن است رخ دهد. این التهاب معمولاً منشأ باکتریایی داشته یا در اثر تروما ایجاد می‌شود و در صورت عدم درمان مناسب می‌تواند به ناباروری منجر گردد.

در میان تومورهای دستگاه تناسلی، تومورهای تخمدان اگرچه به ندرت در گوسفندان گزارش می‌شوند، ولی شایع‌ترین نوع آنها تومور سلول‌های گرانولوزا است. این تومورها با علائمی مانند رفتارهای فحلی بیش از حد (نیمفومانیا) و بزرگ‌شدن تخمدان که در سونوگرافی قابل تشخیص است، همراه می‌باشند. درمان قطعی این نوع تومورها، انجام جراحی و برداشت تخمدان (اواریکتومی) است.

برای تشخیص دقیق این ناهنجاری‌ها، انجام معاینه دقیق و در بسیاری از موارد استفاده از روش‌های تصویربرداری پیشرفته مانند سونوگرافی ضروری است. به ویژه در موارد تومورهای تخمدان، انجام به موقع جراحی می‌تواند از بروز عوارض بعدی جلوگیری کند. از سوی دیگر، رعایت اصول بهداشتی و پیشگیری از عفونت‌های دستگاه تناسلی می‌تواند احتمال بروز برخی از این ناهنجاری‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. مدیریت صحیح این موارد نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ سلامت تولیدمثلی گله و جلوگیری از خسارات اقتصادی ناشی از ناباروری دارد.

3. اختلالات عملکردی

در گوسفندان، اختلالات چرخه فحلی مانند آنستروس و ساب استروس نسبت به سایر دام ها کمتر شایع است. آنستروس به شرایطی گفته می شود که حیوان هیچ نشانه ای از فحلی نشان نمی دهد، در حالی که ساب استروس زمانی اتفاق می افتد که علائم فحلی آنقدر خفیف باشند که به سختی قابل تشخیص باشند.

بیماری کیست تخمدان در گوسفندان کمتر از بزها مشاهده می شود، اما می تواند مشکلات تولیدمثلی قابل توجهی ایجاد کند. عوامل متعددی در ایجاد این عارضه نقش دارند، از جمله استفاده از پروتکل های سوپراوولاسیون مانند PMSG، کمبود فسفر در جیره غذایی و مصرف ترکیبات استروژنی در خوراک دام.

برای درمان این اختلالات، روش های مختلفی وجود دارد. تزریق هورمون LH با دوز 750 تا 1000 واحد بین المللی یا GnRH با دوز 50 تا 100 میکروگرم می تواند موثر باشد. همچنین اصلاح جیره غذایی با تأمین فسفر کافی و کاهش ترکیبات استروژنی از دیگر راهکارهای درمانی مهم است.

تشخیص دقیق این اختلالات نیازمند معاینه دقیق توسط دامپزشک و انجام سونوگرافی است. معمولاً پاسخ به درمان طی 2 تا 4 هفته ظاهر می شود و در صورت عدم پاسخ مناسب، باید سایر علل ناباروری نیز بررسی شوند.

برای پیشگیری از این مشکلات، مدیریت صحیح پروتکل های هورمونی، تأمین نیازهای معدنی در جیره غذایی و پایش منظم سلامت دستگاه تناسلی گله ضروری است. این اقدامات پیشگیرانه می تواند به حفظ سلامت تولیدمثلی گله و جلوگیری از خسارات اقتصادی کمک شایانی کند.

4. پاتولوژی رحم و عوامل عفونی

پاتولوژی رحم به عنوان یکی از عوامل اصلی ناباروری در گوسفندان محسوب می‌شود که عمدتاً منشأ عفونی دارد. این اختلالات می‌توانند به صورت حاد یا مزمن ظاهر شده و تأثیرات مخربی بر بازدهی تولیدمثلی گله داشته باشند. شایع‌ترین شکل این پاتولوژی‌ها، اندومتریت یا التهاب دیواره رحم است که معمولاً پس از زایمان یا سقط جنین ایجاد می‌شود. عوامل باکتریایی مانند آرکانوباکتریوم پیوژنز، اشریشیا کلی و فوزوباکتریوم نکروفوروم از جمله مهم‌ترین عوامل ایجادکننده این عفونت‌ها هستند که با علائمی مانند ترشحات بدبو از واژن، تب، کاهش اشتها و کاهش تولید شیر همراه است.

در موارد پیشرفته‌تر، عفونت‌های رحمی می‌توانند به پیومتر (تجمع چرک در رحم) تبدیل شوند که معمولاً همراه با جسم زرد پایدار مشاهده می‌شود. تشخیص این حالت از طریق سونوگرافی امکان‌پذیر است که در آن اتساع رحم، وجود مایع اکوژنیک و ضخیم شدن دیواره رحم به وضوح قابل مشاهده است. نوع دیگر پاتولوژی رحم، هیدرومتر یا تجمع مایع استریل در رحم است که بیشتر ناشی از اختلالات هورمونی بوده و ممکن است ثانویه به عفونت‌های مزمن ایجاد شود.

عوامل خطر متعددی در ایجاد این پاتولوژی‌ها نقش دارند که از جمله می‌توان به زایمان سخت یا طولانی، باقی ماندن جفت، عدم رعایت بهداشت در زمان زایمان، جفت‌گیری مصنوعی غیربهداشتی و عفونت‌های سیستمیک اشاره کرد. برای تشخیص دقیق این شرایط، روش‌های مختلفی از جمله معاینه بالینی، ارزیابی ترشحات واژینال، اندازه‌گیری دمای بدن، کشت باکتریایی، تست حساسیت آنتی‌بیوتیکی و تصویربرداری به ویژه سونوگرافی ترانس‌رکتال مورد استفاده قرار می‌گیرد.

درمان این اختلالات شامل سه بخش اصلی است: درمان دارویی با استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف مانند اکسی‌تتراسایکلین و پنی‌سیلین، پروستاگلاندین‌ها برای تخلیه رحم و ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی؛ درمان حمایتی شامل مایع‌درمانی و تغذیه تکمیلی؛ و در نهایت درمان جراحی که در موارد پیشرفته یا مزمن و به صورت هیسترکتومی انجام می‌شود. برنامه پیشگیری از این مشکلات نیز شامل مدیریت صحیح زایمان در محیط تمیز و ضدعفونی شده، مراقبت پس از زایمان با کنترل خروج جفت و پایش دمای بدن، واکسیناسیون علیه عوامل عفونی شایع، قرنطینه دام‌های بیمار و تأمین ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی در جیره غذایی است.

این پاتولوژی‌ها تأثیرات منفی قابل توجهی بر باروری گوسفندان دارند که شامل کاهش نرخ آبستنی، افزایش فاصله بین دو زایمان، افزایش موارد سقط و کاهش کارایی روش‌های همزمان‌سازی فحلی می‌شود. بنابراین، مدیریت صحیح زایمان، رعایت اصول بهداشتی و درمان به موقع می‌تواند از بروز این مشکلات جلوگیری کند. برنامه‌ریزی جامع بهداشتی و نظارت مستمر بر سلامت دستگاه تناسلی دام‌ها برای حفظ کارایی تولیدمثلی گله امری ضروری است که نیازمند همکاری مستمر دامداران و دامپزشکان می‌باشد.

نتیجه‌گیری

مقابله با مشکلات ناباروری و سقط جنین در میش‌ها نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است. ترکیبی از تغذیه مناسب، برنامه‌های بهداشتی و واکسیناسیون، مدیریت تولیدمثل و انتخاب ژنتیکی می‌تواند به طور قابل توجهی عملکرد تولیدمثلی گله را بهبود بخشد. همکاری مستمر با دامپزشک و انجام آزمایش‌های دوره‌ای در تشخیص به موقع مشکلات و اجرای راهکارهای موثر بسیار حائز اهمیت است. توجه به این اصول می‌تواند منجر به افزایش راندمان تولید و سودآوری بیشتر در گله‌های گوسفندی شود.